Groen, Diderik Wigbolt
(2018)
Beeld en nis; voorstellingen van middeleeuwse vroomheid.
Master thesis, Master Godsdienstwetenschap.
Abstract
Het belangrijkste element van de middeleeuwse liturgie is de eucharistieviering.
In de eerste eeuwen van het christendom betekende de viering van de eucharistie het
houden van een gezamenlijke maaltijd om het lijden, het sterven en de wederopstanding
van Christus te gedenken. Brood en wijn werden gedeeld, zoals Christus dit
met zijn discipelen had gedaan tijdens het laatste avondmaal.
In de loop van de tijd verschoof het karakter van de viering in de richting van
een ritueel waarbij het brood en de wijn, als lichaam van de reeel aanwezige Christus,
object van toenemende verering werden. Dit had consequenties voor de manier waarop
de hostie, het sacrament van de eucharistie, werd bewaard.
De bewaarplaats van de hostie maakte vanaf de dertiende eeuw tot aan het
begin van de zestiende eeuw een opvallende verandering door. Het sacramentshuis
ontwikkelde zich van eenvoudige muurnis via een zich steeds meer verzelfstandigende
vorm tot een vrijstaande toren. De zich wijzigende vorm hood nieuwe mogelijkheden
voor iconografische programma's.
Deze laatmiddeleeuwse ontwikkeling is onderwerp van mijn onderzoek. Het
onderzoek wil leiden tot een inventarisatie en beschrijving van de beeldprogramma's,
die worden geevalueerd en afgewogen tegen de achtergrond van een breder Europees
perspectiefvan liturgie en devotie in de late Middeleeuwen.
Het onderzoek is niet alleen in de tijd, maar ook in de ruimte beperkt. Het
richt zich op de sacramentshuizen in Middel-Franken, een van de zeven regio's van
de huidige Duitse deelstaat Beieren [kaart, zie pagina 5].
De keuze voor Middel-Franken is een praktische. Met de dissertatie Die
Entwicklung des architectonischen Sakramentsbehiilters in Franken im Laufe des
Mittelalters van Gerda Naujoks uit 1948, beschikte ik op voorhand over een inventarisatie
van sacramentshuizen in dit gebied. Haar studie naar de architectonische
ontwikkeling van het sacramentshuis toonde bovendien aan dat Middel-Franken
sacramentshuizen in alle stadia van de laatmiddeleeuwse ontwikkeling bezit. De inventarisatie van Naujoks heb ik gecontroleerd en waar nodig aangevuld aan de
hand van de gegevens uit de meest recente editie van Dehio's Handbuch der
Deutschen Kunstdenkmaler.
In het onderzoek ontbreken de sacramentshuizen van de Beatae Mariae Virginis
in Gunzenhausen en de St. Nikolaus und Ulrich in Niimberg-Mogeldorf. Pas na
het afronden van mijn onderzoek stuitte ik op het bestaan van de recent gerestaureerde
wandnissen die noch bij Naujoks noch bij Dehio genoemd worden.
Bij het duiden van de iconografische betekenis van het onderzoeksmateriaal,
maakte ik onder meer gebruik van Herder's Lexikon der christlichen Ikonographie
(LCI), het handboek Christliche Ikonographie van Heinrich Detzel, Christelijke
symboliek en iconografie van J.J.M. T'immers, Hall's Iconografisch handboek, De
beeldtaal van de christelijke kunst van Jan van Laarhoven, Signs and symbols in
Christian art van George Ferguson en Christelijke symbolen van A tot Z van Alfred
C. Bronswijk. Omwille van de leesbaarheid heb ik ervoor gekozen alleen bij de
minder gebruikelijke duidingen te verwijzen naar de bron.
De beschrijving van de resultaten van mijn onderzoek valt uiteen in drie
hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk beschrijf ik de invloed van de zich in de late
Middeleeuwen ontwikkelende eucharistische vroomheid op het kerkinterieur. Het
beschrijft de ontwikkeling van de sacramentshouder als kostbaar doosje tot monumentale
vrijstaande toren.
Het tweede hoofdstuk beschrijft de iconografische thema's en voorstellingen
rond de sacramentshuizen in Middel-Franken. Het is het centrale deel van de studie
en behandelt in vijf capita: de architectuuruitbeelding en gevisualiseerde heiligheid,
het Sancta Facies en het Veronicadoek, de Incamatie, de beelden van heiligen,
patronen en helpers, en de verbeelding van het lijden van Christus.
Een laatste hoofdstuk onderzoekt schenkingen als instrument van devotie,
memorie en representatie en behandelt de verwijzingen naar schenkers van sacramentshuizen
in Middel-Franken.
Het fotomateriaal is, tenzij anders vermeld, van Astrid Rienks en werd
gemaakt tijdens de twee reizen naar het gebied in mei enjuni 2010.
| Type: |
Thesis
(Master)
|
| Supervisors (RUG): |
| Supervisor | E-mail | Tutor organization | Tutor email |
|---|
| Kroesen, J.E.A. | J.E.A.Kroesen@rug.nl | | | | Dijk, M. van | Mathilde.van.Dijk@rug.nl | | | | Molendijk, A.L. | A.L.Molendijk@rug.nl | | |
|
| Degree programme: |
Master Godsdienstwetenschap |
| Academic year: |
2011- 2012 |
| Date of delivery: |
16 Nov 2018 |
| Last modified: |
16 Nov 2018 10:35 |
| URI: |
https://ggw.studenttheses.ub.rug.nl/id/eprint/434 |
Actions (requires login)
 |
View Item |
